Elsa von Freytag-Loringhoven

---

Życiorys

Wczesne życie

Elsa Plötz przyszła na świat w Świnoujściu, które wówczas znajdowało się w Niemczech, jako córka Adolfa Plötza oraz Idy Marie Kleist. W swoich wypowiedziach Elsa wielokrotnie zwracała uwagę na dominującą rolę ojca, który wszystko kontrolował w rodzinie. Ich relacja była skomplikowana, bowiem ojciec był zarówno surowy, jak i potrafił okazać ciepło. W swoim twórczym dorobku krytycznie podchodziła do istniejących struktur społecznych, które wspierały męską dominację oraz patriarchalne wartości.

Już w młodości Elsa rozwijała swoje zdolności artystyczne, pracując jako tancerka w wodewilach. Kształciła się również w zakresie sztuki, uczęszczając do szkoły artystycznej w Dachau, nieopodal Monachium. W 1901 roku, w Berlinie, poślubiła architekta Augusta Endella, przyjmując jego nazwisko. Ich związek był otwarty, co później miało swoje konsekwencje. Wkrótce potem, w 1902 roku, Elsa zaczęła relację z Felixem Paulem Grevem, który stał się znany jako Frederick Philip Grove. Po wspólnej podróży do Palermo w Sycylia, związek z Endellem zakończył się w styczniu 1903 roku, a rozwód orzeczono w 1906 roku. W 1907 roku Elsa zawarła małżeństwo z Grevem.

Przeprowadzka do Ameryki

W 1909 roku Felix, mąż Elsy, znalazł się w poważnych tarapatach finansowych. W obliczu kryzysu zaaranżował samobójstwo, a pod koniec lipca tego samego roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Elsa dołączyła do niego w lipcu 1910 roku, a małżeństwo rozpoczęło nowe życie w Ameryce, prowadząc niewielką farmę w Sparcie, w stanie Kentucky, nieopodal Cincinnati. W 1911 roku Felix opuścił farmę, udając się na Zachód, a brak jakichkolwiek informacji na temat ich rozwodu pozostaje tajemnicą. Aby zapewnić sobie środki do życia, Elsa zaczęła pracować jako modelka dla artystów w Cincinnati, a następnie podróżowała na Wschód przez Zachodnią Wirginię i Filadelfię. W listopadzie 1913 roku, będąc już w Nowym Jorku, poślubiła swojego trzeciego męża, niemieckiego barona Leopolda von Freytag-Loringhovena, syna Hugona. W kolejnych latach zyskała uznanie wśród dadaistów jako baronessa Elsa von Freytag-Loringhoven.

W 1923 roku Elsa postanowiła wrócić do Berlina, mając nadzieję na lepsze warunki finansowe. Niestety, zastała tam zrujnowane gospodarczo Niemcy po I wojnie światowej. Pomocą i wsparciem emocjonalnym otoczyli ją przyjaciele z kręgu emigrantów, w tym takie postacie jak Djuna Barnes, Berenice Abbott oraz Peggy Guggenheim.

Śmierć

Stabilizacja życiowa i psychiczna Elsa nastąpiła po przeprowadzce do Paryża. Niestety, zmarła 14 grudnia 1927 roku w swoim mieszkaniu w tragicznych okolicznościach – podczas uduszenia gazem, które do dziś są owiane tajemnicą. W 1943 roku jej prace zostały zaprezentowane na wystawie Guggenheima zatytułowanej „Exhibition by 31 Women” (Wystawa 31 kobiet) w galerii Art of This Century w Nowym Jorku.

Twórczość

W Nowym Jorku Elsa utrzymywała się poprzez pracę w fabryce papierosów oraz jako modelka, pozując dla wielu artystów, w tym Louis Bouché, George’a Biddle’a, Man Raya oraz Theresa Bernstein.

Poezja

Poezja baronessy zyskała publikację na łamach progresywnego magazynu „The Little Review”, który od 1918 roku zamieszczał jej utwory obok takich dzieł, jak „Ulisses” Jamesa Joyce’a. Jane Heap wskazywała na Elsę jako „pierwszą amerykańską dada”. Baronessa pełniła również rolę pionierki poezji dźwiękowej, z zaskakującym zastosowaniem znaków interpunkcyjnych, przede wszystkim myślników, co uwidacznia się w jej twórczości. Wprowadzała innowacyjne aranżacje poetyckie, stosując portmanteau oraz kreatywne połączenia wyrazowe, co można dostrzec w utworach, takich jak „Kissambushed” i „Phalluspistol”. Większość jej wierszy pozostała nieopublikowana aż do momentu wydania książki „Body Sweats”, redagowanej przez Irene Gammel oraz Suzanne Zelazo. Manuskrypty, listy oraz inne osobiste dokumenty Elsy udało się zachować dzięki jej partnerce i artystycznej współpracowniczce, Djunie Barnes. W 1973 roku Biblioteka Uniwersytetu Maryland nabyła prace baronessy razem z dziełami Djuny, a następnie wyodrębniła jej twórczość jako indywidualną kolekcję, która zawiera korespondencję, wizualne wiersze oraz inne artystyczne oraz literackie dzieła. Zbiory specjalne Uniwersytetu Maryland oferują obszerną archiwizację cyfrową jej rękopisów.

Kolaż, performance i asamblaż

W czasie swojego pobytu w Nowym Jorku Elsa tworzyła asamblaże, rzeźby oraz obrazy, wykorzystując części AGD, rury hydrauliczne i śmieci zebrane na ulicy. Baronessa była znana z konstruowania wyszukanych kostiumów z odnalezionych przedmiotów, które tworzyły „rodzaj żywego kolażu”, zacierając granice pomiędzy życiem a sztuką. Jej kostiumy, wypełnione detalami, stanowiły komentarz do epoki, w której żyła, rzucając wyzwanie burżuazyjnym konceptom kobiecego piękna oraz wartości ekonomicznej. Artystka ozdabiała swoje ciało przedmiotami użytkowymi, takimi jak łyżki, puszki i kółka do zasłon, a także gruzem z ulic. Wykorzystanie swojego ciała jako medium było zamierzone i stanowiło część spektaklu. Elsa wyrażała swoją podmiotowość poprzez wizualne ukazanie własnej nagości, przełamując społecznie narzucone obrazy reprezentacji kobiet. Ujawniła siebie jako postać androgeniczną, sprzeciwiając się konsumpcjonizmowi oraz obowiązującym kanonom estetycznym. Jej ciało nie było jedynie żywym kolażem, lecz także performatywną rzeźbą oraz formą aktywizmu artystycznego. Niewiele z jej dzieł przetrwało do dziś, ale te, które ostały się, to found objects (ready-made) takie jak: „Enduring Ornament” (1913, najstarsza znana praca baronessy), „Earring-Object” (ok. 1917–1919), „Cathedral” (ok. 1918) oraz „Limbswish” (ok. 1920). Whitney Museum na nowo odkryło baronessę w 1996 roku, ujawniając jej asamblaż „Portret Marcela Duchampa” (1920–1922). Nowe badania wskazują, że niektóre dzieła artystów z tego okresu, w tym słynna „Fontanna” Duchampa, były częściowo bądź całkowicie stworzone przez Elsę. Muzeum Sztuki w Filadelfii, posiadające pracę „God” (1917), wcześniej przypisywaną jedynie Mortonowi Livingstonowi Schambergowi, obecnie wymienia baronessę jako współautorkę. Amelia Jones zasugerowała, że to Elsa mogła stworzyć koncepcję oraz tytuł tego dzieła, jakkolwiek faktyczne wykonanie mogło należeć do obojga artystów. Rzeźba wykonana z żeliwnych rur kanalizacyjnych przypomina formę falliczną.

Fontanna

Fontanna Marcela Duchampa (1917) to jedno z najbardziej rozpoznawalnych dzieł ready-made, z którym domniemywa się, że baronessa miała związek. Przekonania te opierają się na „dowodach poszlakowych”. W większości bazują one na liście Duchampa do siostry Suzanne, datowanej na 11 kwietnia 1917 roku, w którym artysta wspomina o znanym ready-made, pisząc: „Jedna z moich przyjaciółek, pod męskim pseudonimem Richard Mutt, wysłała porcelanowy pisuar jako rzeźbę”. Duchamp nie ujawnia nazwiska swojej przyjaciółki, jednak uczeni sugerują kilka osób, w tym: Richard Mutt (wczesne alter ego Duchampa), Rose Sélavy, Elsę von Freytag-Loringhoven, czy bliską mu przyjaciółkę Louise Norton. Ważne, aby podkreślić, że Duchamp napisał „wysłane”, a nie „zrobione”, co daje do myślenia, czy ktoś inny był twórcą tego dzieła.

Biografie

Baronowa Elsa von Freytag-Loringhoven, nazywana przez Djunę Barnes jedną z „terrorystek-zjaw dzielnicy”, była niezwykle interesującą postacią w świecie sztuki. W swojej niedokończonej biografii Barnes opisała wpływ, jaki miała baronessa na otaczające ją środowisko artystyczne. Amelia Jones w książce Irrational Modernism: A Neurasthenic History of New York Dada przedstawia rewizjonistyczną narrację o dada w Nowym Jorku, koncentrując się na życiu i pracy tej awangardowej artystki.

W 2002 roku Irene Gammel wydała biografię Baroness Elsa: Gender, Dada and Everyday Modernity, w której szczegółowo ukazała artystyczną wirtuozerię baronessy. Autorka nie tylko bada osobiste relacje Elsy z innymi artystami, takimi jak Djuna Barnes, Berenice Abbott czy Jane Heap, ale także z postaciami takimi jak Marcel Duchamp, Man Ray i William Carlos Williams. Gammel ukazuje bohaterek przekraczającą wszelkie granice erotyczne, a także upajającą się anarchistycznym performansem i innowacyjnym podejściem do sztuki.

Dzięki biografii można zobaczyć baronessę oczami jej bliskiej przyjaciółki, Emily Coleman, która opisuje ją jako kobietę genialną i samotną, a nie świętą ani szaloną. Ten nowatorski wizerunek rzuca nowe światło na artystkę, jej życie i twórczość.

W 2013 roku pojawił się także eksperymentalny film biograficzny The Filmballad of Mamadada, wyreżyserowany przez artystki Lily Benson i Cassandra Guan. Film miał swoją premierę podczas Międzynarodowego Festiwalu Dokumentalnego w Kopenhadze i został uznany przez „Art Forum” za „zabawny i chaotyczny eksperyment”, który podjął próbę powrotu do wielkiej zbiorowej narracji poprzez postqueerowy populizm YouTube’a i crowdsourcing.

W sierpniu 2002 roku, aktorka Brittany Murphy miała zaszczyt wcielić się w rolę Elszy podczas sesji zdjęciowej dla „New York Timesa”, co podkreśla trwający wpływ tej baronessy na współczesne media i kulturę.

Baronessa w Polsce

Od 2018 roku w Polsce przyznawana jest prestiżowa międzynarodowa Nagroda Sztuki im. Marii Anto i Elsy von Freytag-Loringhoven, dedykowana wybitnym artystkom związanym ze sztukami wizualnymi. Inicjatorką tej nagrody jest polska artystka Zuzanna Janin, która również pełni rolę fundatorki. Patronkami tego wyróżnienia są uznawane postacie: polska malarka Maria Anto, która żyła w latach 1936–2007, oraz Elsa von Freytag-Loringhoven, istniejąca między latami 1874 a 1927. Nagroda ta przyznawana jest corocznie, wyróżniając talenty kobiet w dziedzinie sztuki.

W dniu 18 października 2020 roku, z inicjatywy polskiej artystki oraz wykładowczyni Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, Iwony Demko, oraz znanej kuratorki Renaty Kopyto, dyrektorki Domu Norymberskiego w Krakowie, zainaugurowano wystawę czasową pod tytułem „Lady Dada”. Ekspozycja ta była poświęcona zarówno życiu, jak i twórczości baronessy von Freytag-Loringhoven. Wystawa stanowiła część projektu „Lady Dada: Elsa von Freytag-Loringhoven”, prezentując artystki oraz artystów, którzy w swojej pracy artystycznej czerpią inspiracje z dorobku Elsy von Freytag-Loringhoven lub prowadzą z nią wciągający dialog, zarówno inspirowany, jak i krytyczny.

Równocześnie miała miejsce dyskusja online zatytułowana „Wojna o pisuar. Kto był autorem przełomowego dzieła w sztuce XX wieku?”, która miała miejsce 20 października 2020 roku. W tej dyskusji swoje głosy zabrały biografki, naukowczynie oraz artystki związane z dadaizmem. Udział w niej wzięły znakomite osobistości, takie jak Irene Gammel, autorka biografii von Freytag-Loringhoven i współautorka istotnych tekstów na jej temat, a także dyrektorka Centrum Literatury Współczesnej i Badań Kulturowych na Uniwersytecie Ryerson w Toronto, Zuzanna Janin — wspomniana już artystka i fundatorka Nagrody Sztuki im. Marii Anto i Elsy von Freytag-Loringhoven, oraz Anna Markowska, historyczka i krytyczka sztuki, profesorka Uniwersytetu Wrocławskiego, autorka publikacji „Dlaczego Duchamp nie czesał się z przedziałkiem”.

W roku 2020 Blanka Rolando wydała tom poezji zatytułowany „Ostańce”. W tym zbiorze dwa z jego dwudziestu siedmiu wierszy poświęcone są Elsie: „Go od. Elsie von Freytag-Loringhoven” oraz „Cheraw”. Drugi z wierszy rozpoczyna się cytatem z twórczości Elsy, który dedykowała Djunie Barnes.

---

Oceń: Elsa von Freytag-Loringhoven

---